Η σεληνιακή λατρεία στην αρχαιότητα- Της Γιώτας Χουλιάρα

Σελήνη, Λίλιθ, Εκάτη, Κίρκη, Μήδεια, Μέδουσα, Αμαζόνες 

Μύθοι, θρύλοι, δοξασίες για τις φάσεις της Σελήνης και την έκλειψη

-----------------------------

«Όταν βγαίνει το φεγγάρι

οι καμπάνες χάνονται,

κι εμφανίζονται τ’ απρόσβατα

τα μονοπάτια.»

Φεδερίκο Γκαρθία Λόρκα-Βγαίνει το φεγγάρι

Σύμφωνα με τη Θεογονία του Ησίοδου, η Σελήνη, η θεά του φεγγαριού στην αρχαία ελληνική μυθολογία, ήταν αδερφή του ’Ηλιου, ο οποίος τη φωτίζει αιώνια λόγω της αδελφότητάς τους, και της Ηούς (η Ηώς ή Aurora των Λατίνων - η Αυγή). Το όνομα της προέρχεται από το σέλας και σημαίνει φωτεινή και λαμπερή.

’Άλλες παραλλαγές της Ελληνικής Μυθολογίας, κυρίως κατά την κλασσική περίοδο, αναφέρουν πως η Σελήνη δεν είχε τους ίδιους γονείς με τον Ήλιο, αλλά ήταν κόρη του Δία και της Λητούς, πράγμα που αφήνει να εννοήσουμε ότι η Σελήνη και η Άρτεμις ήταν το ίδιο πρόσωπο. Σ αυτήν την περίπτωση ο Ήλιος δεν ήταν ο αδερφός της αλλά ο αγαπημένος της σύζυγος. Στις  Αρκαδικές παραδόσεις θεωρούσαν ότι η Σελήνη ήταν κόρη του γίγαντα Πάλλαντα (γιος του Τιτάνα Κρείου και της Ευρυβίης που με τη σειρά της ήταν κόρη της αρχέγονης θηλυκής θεότητας Γαία- δείγμα ότι η Σελήνη αποτελούσε θεότητα της μητριαρχικής κοινωνίας).

Στην Αθήνα πίστευαν ότι η Σελήνη από την ένωσή της με τον Δία, είχε φέρει στον κόσμο την Πανδεία, μητέρα του Πανδίονα, βασιλιά της πόλης. Επίσης, πίστευαν ότι η Έρση, που το όνομά της σημαίνει δροσιά και ήταν γνωστή ως μια από τις τρεις κόρες του Αθηναίου Βασιλιά Κέκροπα, ήταν και αυτή κόρη της Σελήνης.  Πρόκειται για μνήμες από μητριαχρικούς θεσμούς στην προελληνική Αττική, ίσως από την εποχή των Πελασγών ή των Αρκάδων.  Ως γέννημα της Σελήνης έλεγαν πως ήταν και ο Λέων της Νεμέας, που κατόρθωσε να δαμάσει ο Ηρακλής.  Για το λόγο αυτό ο λέων θεωρήθηκε ένα από τα ιερά της ζώα. ’Άλλα ιερά ζώα της Σελήνης ήταν ο σκύλος (ήταν και ιερό ζώο της Εκάτης με την οποία συνδέθηκε η Σελήνη αργότερα),το βόδι και ο πετεινός, που φέρονταν να εμφανίζονται ως ακόλουθοι της στο πέρασμά της κατά τη νύχτα και το λυκαυγές.

Άλλες παραλλαγές αναφέρουν ότι από τη Σελήνη και τον Ήλιο γεννήθηκαν οι τρεις Ώρες που αντιπροσώπευαν τις εποχές του Χρόνου. Από τις ερωτικές σχέσεις της Σελήνης, οι άνθρωποι τραγουδούσαν περισσότερο το δεσμό της με τον Ενδυμίωνα που ο Δίας του χάρισε αιώνια νιάτα και αιώνιο ύπνο. Ο μύθος λέει ότι η Σελήνη ερωτεύτηκε τον όμορφο βοσκό, γιό του Αέθλιου και της Νύμφης Καλύκης όταν το είδε να κοιμάται στη σπηλιά του πάνω στο βουνό Λάτμο της Καρίας. Πλάγιασε δίπλα του και τον φίλησε στα κλειστά βλέφαρα και από τον έρωτά τους γεννήθηκαν πενήντα κόρες. Αλλά επειδή δεν ήθελε να πεθάνει ποτέ ο θνητός εραστής της τον κοίμισε για πάντα. Άλλη εκδοχή λέει ότι ο Δίας έδωσε στο νεαρό βοσκό το δικαίωμα να ζητήσει όποια χάρη ήθελε και εκείνος ζήτησε αιώνιο ύπνο για να μη γεράσει. Στο μύθο του Ενδυμίωνα φαίνεται η σύνδεση της Σελήνης με το ημερολόγιο, καθώς οι πενήντα κόρες από το σμίξιμό τους είναι όσοι και οι σεληνιακοί μήνες της κάθε Ολυμπιάδας.

 

Σύμφωνα με την αρκαδική λατρεία της επί του Λυκαίου όρους, η Σελήνη ξελογιάστηκε από τον τραγοπόδαρο βουνίσιο θεό Πάνα, που ξέροντας ότι η θεά συνήθιζε να παίζει με τα πρόβατα, πηδώντας στη ράχη τους, κατάφερε να ενωθεί μαζί της χωμένος σε μια λευκή προβιά. Οι παραλλαγές της ερωτικής ιστορίας είναι πολλές. Κάποιοι λένε ότι το περιστατικό έγινε χωρίς τη θέλησή της αλλά ο Παν το παρουσίαζε ως το μεγαλύτερο ερωτικό του κατόρθωμα. Άλλοι ότι απλά όταν ο τραγόμορφος θεός εμφανίστηκε μπροστά της με την εκτυφλωτική προβιά η Σελήνη μη μπορώντας να ξεχωρίσει ποιος κρύβεται κάτω από το λευκό φως της προβιάς μέθυσε και τον ακολούθησε στα βάθη των δασών, όταν όμως κατάλαβε την επόμενη μέρα ποιος ήταν, το μετάνιωσε.

Ο συγκεκριμένος μύθος ουσιαστικά είναι αλληγορικός και παρουσιάζει πως η ζωώδη αρσενική δύναμη επιβλήθηκε στη θηλυκή πλευρά.Ενδεχομένως και επισημαίνει το τέλος της μητριαρχικής κοινωνίας το οποίο έλαβε χώρα στην περιοχή του ελλαδικού τόπου με την επικράτηση του Δωδεκάθεου. Την υποταγή της αρχέγονης δύναμης του θηλυκού παρουσιάζουν και οι μύθοι της ένωσης της Σελήνης με τον Δία, θεό πλέον των Αχαιών.

Η Σελήνη λατρευόταν σε όλο σχεδόν τον ελληνικό χώρο. Ιδιαίτερα όμως σπουδαία ιερά της ήταν στην αρχαία Σπάρτη, στο μαντείο των Σπαρτιατών στις Θαλάμες της Λακωνίας. Επίσης και στη Ρώμη υπήρχε σπουδαίο ιερό επί του Αβεντίου λόφου όπου και έκαιγε ”ακοίμητος λυχνία” όλη τη νύχτα. Αποτελεί τη θηλυκή αρχή της δημιουργίας του Κόσμου, καθώς και την πόρτα προς την απόκρυφη φύση της ανθρωπότητας και του Σύμπαντος. Υπό αυτή την έννοια θεωρείται ότι στοιχειώνει άμεσα το φαντασιακό και το υποσυνείδητο. Είναι η πρώτη και η μόνη σεληνιακή Θεά στην αρχαιότερη ποίηση. Τα επίθετα που της αποδίδονται είναι Αίγλη, Πασιφάη, Μήνη και Φοίβη. Με την εξέλιξη της μυθολογίας και άλλες Θεές συσχετίσθηκαν με τη Σελήνη, όπως η Εκάτη, η Άρτεμις, και η Ήρα.

 

Η αντίστοιχη ρωμαϊκή θεά για τη Σελήνη είναι η Luna και απεικονίζεται σε τρεις τομείς του σύμπαντος: ως Luna στον Ουρανό, ως Diana στη Γη και ως Hecate (Eκάτη ) στον Κάτω Κόσμο. Οι τρεις αυτές μορφές της αντιστοιχούσαν στις τρεις φάσεις του κύκλου της Σελήνης, η Diana ήταν το νέο φεγγάρι ή το μισοφέγγαρο, η Luna η πανσέληνος και η Hecate η σκοτεινιά όταν το φεγγάρι ήταν αθέατο στο τέλος του σεληνιακού κύκλου ή στις εκλείψεις.

Η τριπλή αυτή μορφή της Σελήνης συνδέεται και με αρχέγονες θεότητες της Αραβικής Μυθολογίας, πριν την επικράτηση του Ισλάμ και την ουσιαστική εκδίωξη των γυναικών. στο βιβλίο Book of Idols (Βιβλίο Των Ειδώλων) του Άραβα Ιστορικού Ibn al-Kalbi (737- 819), ο οποίος συγκέντρωσε πληροφορίες για τις γενεαλογίες και την ιστορία των αρχαίων Αράβων πριν από την επιβολή του Ισλάμ, παρουσιάζονται οι τρεις κύριες θεές της Μέκκας, Αλλάτ, Αλ Ουζά και Μαναάτ.

 

Η Αλλάτ η θηλυκή σεληνιακή θεότητα των Αράβων αντιστοιχούσε με το νέο φεγγάρι, η  Αλ Ουζά ήταν η θεά της γονιμότητας (το φεγγάρι στην ακμή του) Οι Άραβες επικαλούνταν αυτήν ή τον Χουμπάλ για προστασία και νίκη πριν από κάθε μάχη, κάτι που δείχνει τη μεγάλη τιμή και σημαντικότητα που της απέδιδαν. Και τέλος η Μανάτ θεά του πεπρωμένου περιγράφεται ως μια από τις αρχαιότερες θεές και πολλά στοιχεία της θυμίζουν την Εκάτη. 

Η τριπλή αυτή μορφή της Σελήνης συνδέεται άμεσα με την Τριπλή Θεά (The Three Shaped Goddess-Maiden, Mother and Crone ),η οποία σύμφωνα με ακαδημαϊκούς κληρονομήθηκε στα κελτικά και λοιπά προχριστιανικά ευρωπαϊκά φύλλα από την αρχαία Ελλάδα.

Ουσιαστικά πρόκειται για μια τριαδική θεότητα αποτελούμενη από τρεις ξεχωριστές μορφές ή φιγούρες οι οποίες βρίσκονται ενωμένες, ως μία οντότητα. Οι φιγούρες αυτές, αναφέρονται συνήθως ως η Παρθένα Θεά (Maiden), η Μητέρα Θεά (Mother Goddess) και η Γηραιά Θεά (Crone), οι οποίες αντιπροσωπεύουν τις τρεις φάσης της ζωής μιας γυναίκας, όσον αφορά την αναπαραγωγή - πριν, κατά τη διάρκεια και μετά την ικανότητα του σώματος να αποκτήσει παιδί. Δεν είναι εξάλλου τυχαίο ότι στην Ελληνική Μυθολογία, η Σελήνη γεννά από την ένωση της με τον Ήλιο (το αρχέτυπο αρσενικό) τις τρεις Ώρες.  

Η Παρθένα Θεά (Maiden) έφερε το σύμβολο του σεληνιακού μηνίσκου σε αύξουσα μορφή λόγω της νεαρής της ηλικίας, η Μητέρα Θεά (Mother Goddess) ήταν η ολόγιομη σελήνη (η ακμή) και η Γηραιά Θεά (Crone) έφερε το σύμβολο του σεληνιακού μηνίσκου σε φθίνουσα μορφή, το οποίο συνδυάζεται με το αρχέτυπο του μάρτυρα. Να σημειώσουμε εδώ πως ο σεληνιακός μηνίσκος αποτέλεσε ιδιαίτερο σύμβολο της πόλης του Βυζαντίου στη Κωνσταντινούπολη, το οποίο και υιοθετήθηκε στη συνέχεια από την Οθωμανική Αυτοκρατορία και στη συνέχεια μεταδόθηκε σε όλους τους μουσουλμάνους και χρησιμοποιείται σε πολλές εθνικές σημαίες, εθνόσημα και αραβικά βασιλικά σύμβολα.

Από τα αρχαία χρόνια, οι άνθρωποι συσχέτιζαν το γέμισμα και το άδειασμα του φεγγαριού με την βλάστηση και τον μαρασμό, την καρποφορία, την ανάπτυξη αλλά και τον βιολογικό κύκλο της γυναίκας και τη γονιμότητα, την υγεία, αλλά και την αρρώστια, τη γέννηση και το θάνατο.  Για την εξαφάνιση της Σελήνης από τον Ουρανό, το σκοτείνιασμα κατά τις εκλείψεις έλεγαν πως κάποιο θεριό ή δαιμονικό την είχε καταβροχθίσει, γι΄αυτό οι άνθρωποι έκαναν θόρυβο με σκοπό να  τρομάξουν το κακό πνεύμα και να αφήσει τη Σελήνη στη θέση του.

Πάνω λοιπόν στις φάσεις του φεγγαριού, οι αρχαίοι λαοί σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της γης έπλασαν δοξασίες και δημιούργησαν τα πρώτα ημερολόγια αλλά και μαγικά φίλτρα. Μάλιστα, για κάποιους μάγους ή μάγισσες έλεγαν πώς αντλούσαν τη δύναμή τους από την ίδια τη Σελήνη.

 

Για το λόγο αυτό η Εκάτη, η χθόνια θεότητα της αρχαιοελληνικής θρησκείας και μυθολογίας, η οποία απεικονίζεται συνήθως να κρατά δύο πυρσούς ή κλειδί  και σε μεταγενέστερες περιόδους με τρία πρόσωπα (όπως οι τρεις φάσεις της φεγγαριού και η Τριπλή Θεά που προαναφέραμε) συνδέθηκε άμεσα με τη Σελήνη.

Δυο ακόμη ισχυρές μάγισσες της αρχαιότητας, η Κίρκη και η αδερφή της Πασιφάη συνδέονται με τη Σελήνη, ενώ σ αυτήν φαίνεται πως έκανε δεήσεις αλλά και μάγια και η Μήδεια, ανιψιά των δυο γυναικών και γνωστή από τη μυθολογία του Αργοναυτικού Κύκλου. Ενδεχομένως εκείνη την περίοδο η Σελήνη να συνδέθηκε με την Λίλιθ, τον μυθικό θηλυκό Μεσοποτάμιο νυχτερινό δαίμονα που σχετίζεται με τον άνεμο και πιστεύεται ότι βλάπτει τα παιδιά, όπως η Λάμια της ελληνικής λαογραφίας. Σύμφωνα με τους Εβραίους μυστικούς, η Εύα δεν ήταν η πρώτη γυναίκα της Μυθολογίας, αλλά η Λίλιθ. Σύμφωνα με τον απόκρυφο μύθο, η ερωτική επιθυμία της Λίλιθ υπερέβαινε τις αντοχές του Αδάμ ενώ η ίδια ήθελε να λαμβάνει ερωτικές πρωτοβουλίες. Ο μύθος δεν είναι τίποτε άλλο από κατάλοιπο της μητριαρχικής κοινωνίας και της βασίλισσας γυναίκας που εξουσιάζει τον άνδρα, τον οποίο θέλει όπως η μέλισσα μόνο για αναπαραγωγή. 

 

Εδώ θα πρέπει να επισημάνουμε ότι με το πέρασμα του χρόνου, ίσως και υπό την ανδρική επιρροή, η Λίλιθ και η Εκάτη, όπως και η Μήδεια αλλά και η Κίρκη (η οποία σε κάποιες περιπτώσεις συνδέεται με τη Μέδουσα) συνδέονται με τα πιο αποκρουστικό πρόσωπο της γυναικείας πλευράς, το οποίο πέρασε στον κόσμο των μύθων και των παραμυθιών ως η εικόνα της κακιάς μάγισσας ή της κακιάς μητριάς, της σκληρής βασίλισσας και της βάβως ( η Baba Yaga ή Baba Jaga της σλαβικής μυθολογίας).

Κατά τα κλασσικά Ελληνικά χρόνια, όπου η θέση της γυναίκας έχει μεταβληθεί και οι ιστορίες των Αμαζόνων χάνονται σε βραδιές ραψωδών γύρω από την εστία, η λατρεία της Σελήνης (και γενικά των Ουράνιων Σωμάτων) θεωρήθηκε ως βαρβαρικό κατάλοιπο. Η αρχαία Θεά της μητριαρχικής εποχής έχασε τον θρόνο της και στη θέση της μπήκαν άλλες θεές παρά το γεγονός ότι είχε θεωρηθεί «Θεά μεγίστη, άρχουσα ουρανού, βασιλεύουσα πόλου, αστέρων υπερτάτη, καλλιφεγγής, στοιχείον άφθαρτον, σύστημα του παντός, παμφεγγής αρμονία των όλων…».

Σταδιακά συνδέθηκε με την ιερά νόσο την επιληψία, ενώ οι Χριστιανοί πίστευαν ότι ήταν υπεύθυνη για την παραφροσύνη. Δεν είναι τυχαίο πως οι θεωρίες αυτές έφτασαν μέχρι το 1621 όπως ένας οδηγός υγείας έδινε συμβουλές τους ανθρώπους να κλείνουν τις κουρτίνες ώστε να μην τους χτυπά το φως το φεγγαριού, γιατί κάνει κακό στον εγκέφαλο. Ας μη λησμονούμε ότι ακόμη σε πολλά χωριά της επαρχίας υπάρχει η πίστη ότι αν κάποιος κοιμηθεί εκτεθειμένος στο σεληνιακό φως (ειδικά της Πανσελήνου) μπορεί να τυφλωθεί ή να τρελαθεί.

Ενώ οι γιαγιάδες δεν άφηναν τα μικρά παιδιά έξω στο σεληνιακό φως από το φόβο μήπως τους βρει κάποιο κακό.  Προφανώς εδώ ακριβώς έχει τις ρίζες του και η φράση αυτός είναι φεγγαροκρουσμένος, ενώ πολλές ιστορίες λένε πως νύμφες, νεράιδες ή ξωτικά έβγαιναν στο φως του φεγγαριού και σημάδευαν όσους παρουσίαζαν ψυχικά νοσήματα. Γι΄αυτό επικράτησε να λέμε ότι κάποιος είναι σεληνιασμένος (είναι δηλαδή ευμετάβλητος όπως το φεγγάρι). Ενώ δεν αποκλείεται όλες αυτές οι προλήψεις και δεισιδαιμονίες να συνδέονται και με τους Λυκάνθρωπους.

Στη λαογραφία έχουν επιβιώσει πάμπολλες τεχνικές από μαγικές επικλήσεις, τις οποίες λέγεται ότι έκαναν οι γυναίκες οι αφιερωμένες στη λατρεία της θεάς Σελήνης ή της Εκάβης, ανάλογα με τις παραλλαγές. Στα χωριά της Θεσσαλίας λέγεται ότι τα βράδια του ολόγιομου φεγγαριού, έβγαιναν στα βουνά οι μάγισσες και πρόσφεραν στο φεγγάρι τα καλά τους, συνήθως πίτες. Το φεγγάρι έπρεπε να κατέβει να φάει και ο ουρανός σκοτείνιασε (έκλειψη). Μάλιστα, οι πιο ισχυρές κατάφερναν να κατεβάσουν οι ίδιες το φεγγάρι και τότε η έκλειψη διαρκούσε περισσότερο.

Γιώτα Χουλιάρα

Δημοσιογράφος - Συγγραφέας